Nhã nhạc cung đình Huế- 1 di sản văn hóa cố đô nổi tiếng

Nhã nhạc cung đình Huế là một trong những di sản văn hóa phi vật thể quan trọng nhất của Việt Nam. Đây là một thể loại nhạc cung đình, được biểu diễn trong các dịp lễ hội quan trọng của triều đình nhà Nguyễn. Đây cũng là nét văn hóa đặc sắc đã được tổ chức UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới phi vật thể của nhân loại vào tháng 11 năm 2003.

1. Đôi nét khái quát về Nhã Nhạc cung đình Huế

Nước ta cùng ba nước đồng văn khác tại khu vực châu Á, gồm Trung Quốc, Nhật Bản và Triều Tiên sở hữu nhiều nét tương đồng về văn học – nghệ thuật, điển hình nhất là loại hình âm nhạc cung đình riêng của từng nước. Nhã nhạc cung đình Huế là sự kết hợp hài hòa giữa âm nhạc, múa và kịch hát. Âm nhạc nhã nhạc cung đình Huế được thể hiện bởi các nhạc cụ cổ truyền của Việt Nam, như đàn tranh, đàn nhị, đàn tỳ bà, sáo, trống,…

Nhạc điệu nhã nhạc cung đình Huế mang âm hưởng trang trọng, uy nghiêm, thể hiện được sự tôn kính của triều đình đối với thần linh, tổ tiên. Từ đó, định nghĩa Nhã Nhạc đã ra đời, là thuật ngữ dùng để nhắc đến sản phẩm kết hợp giữa Lễ và Nhạc.

Thông thường thì Nhã nhạc cung đình sẽ được hiểu theo nghĩa là tất cả các thể loại ca nhạc, múa và kịch hát, được dùng trong các lễ nghi cúng tế và triều chính cũng như các ngày quốc lễ do triều đình tổ chức và hơn thế nữa là sinh hoạt vui chơi giải trí của vua và hoàng tộc.

Kể từ thời nhà Hồ đến nay thì tên gọi “Nhã Nhạc” bắt đầu được dùng để chỉ âm nhạc cung đình nói chung và lễ nhạc cung đình nói riêng. Thậm chí có lúc dùng để gọi tên một tổ chức âm nhạc nào đó hoặc một dàn nhạc cụ thể.

Vào 7/11/2003, Nhã nhạc cung đình Huế được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu nhân loại và lễ đón bằng công nhận được tổ chức tại thủ đô Paris, Pháp vào ngày 31/1/2004. Đây là di sản phi vật thể đầu tiên của Việt Nam được công nhận vào danh mục này, ghi nhận thành quả của một hành trình 10 năm phấn đấu, chuẩn bị không mệt mỏi của chính quyền Trung ương, địa phương và Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế.

2. Lịch sử hình thành và phát triển của Nhã nhạc Cung đình Huế

2.1 Lịch sử hình thành của Nhã Nhạc cung đình Huế

Nhã nhạc Việt Nam có lịch sử hình thành và phát triển lâu đời, trải qua nhiều giai đoạn khác nhau. Mỗi giai đoạn đều có những nét đặc trưng riêng, được ghi chép lại một cách cẩn trọng, cụ thể và tỉ mỉ. Dưới sự truyền thừa và sáng tạo không ngừng nghỉ của nhiều thế hệ, nhã nhạc Việt Nam ngày càng phong phú, tinh tế và đạt đến đỉnh cao thời triều Nguyễn.

Theo sử sách ghi lại, vào thế kỷ X, dưới thời Vua Đinh đã có nhã nhạc nhưng không có tư liệu nào ghi chép lại do tình hình lịch sử và hoàn cảnh lúc bấy giờ và thời Tiền Lê cũng vậy.

Đến thời nhà Lý- Trần, nhã nhạc đã bộc lộ khá rõ nét và bắt đầu đi vào hoạt động một cách quy củ hơn, sinh hoạt ca múa Cung đình phong phú về loại hình và bài bản, có tổ chức dàn Đại nhạc và Tiểu nhạc. Vốn là thể loại âm nhạc hoàng gia, cũng là biểu trưng cho sức sống bất diệt, trường tồn của triều đại quân chủ phong kiến, chính vì vậy nên Nhã Nhạc cần phải bảo đảm có những ngôn từ thanh tao, âm điệu toả ra cái thần thái vương giả, quyền quý sẵn có của hoàng gia.

2.2 Tiến trình phát triển của Nhã Nhạc cung đình Huế

Xuất hiện tại nước ta từ thế kỷ XIII dưới thời nhà Lý, Nhã Nhạc cung đình Huế có tiến trình phát triển rõ ràng, gắn liền với những triều đại khác nhau khắp bề dày lịch sử nước nhà. Sử sách ghi lại những vũ điệu Cung đình nhà Lý có ảnh hưởng của Chiêm Thành. Thời kỳ này đã đánh dấu sự ổn định của Nhã nhạc và chính thức hoá ngôn ngữ âm nhạc truyền thống Việt Nam: lý thuyết “5 cung 7 thanh”, các điệu thức Bắc, Nam, Huỳnh, Pha… Đặc biệt, bắt đầu có sự phân biệt nhạc khí Cung đình với nhạc khí dân gian.

Dưới thời kỳ Lê (1427-1788), loại hình nghệ thuật này chỉ được phục vụ cho giới quý tộc và các nhà bác học, với quy mô tổ chức rõ ràng, chặt chẽ. Triều Lê đã đặt nền móng cho sự phát triển của Nhã nhạc thông qua việc xác định và phân loại nó thành các dạng khác nhau như Giao nhạc, Miếu nhạc, Cửu nhật nguyệt lai trùng nhạc, Đại triều nhạc, Thường triều nhạc, Đại yến nhạc,…

Mặc dù Nhã nhạc đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng trong giai đoạn này, nhưng không duy trì được sự phát triển liên tục qua thời gian. Cuối thời kỳ triều Lê, nó bắt đầu chìm vào giai đoạn suy thoái, đồng thời chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố khác nhau.

Nhã Nhạc cung đình Huế chỉ thật sự phát triển mạnh mẽ và được tổ chức bài bản hơn bao giờ hết vào thời nhà Nguyễn (1802 – 1945), nhất là từ nửa đầu thế kỷ XIX. Khi ấy, triều đình vua Gia Long vừa lập nghiệp ở phương Nam đã sớm biết cách sử dụng nghệ thuật âm nhạc để nuôi dưỡng tinh thần, cũng là lúc cái tên Nhã Nhạc gắn liền với cung đình Huế và phát triển theo đúng chuẩn của nhà nước quân chủ.

Những thiết chế tổ chức từ Triều Lê đã được kế thừa và phát triển rộng rãi, đặc biệt ca kịch Cung đình được đẩy lên một trình độ cao dưới thời Vua Nguyễn. Môi trường diễn xướng xuất hiện với sự đầu tư của Triều đình rất công phu, lần lựợt nhà hát Duyệt Thị Đường, Minh khiêm Đường ra đời. Nhã nhạc Triều Nguyễn đã sử dụng hàng trăm nhạc chương có lời ca bằng chữ Hán. Phần lớn các nhạc chương đều do quan Bộ Lễ hoặc Hàn Lâm viện biên soạn có nội dung phù hợp với các cuộc lễ của Triều đình.

Nhã Nhạc cung đình Huế dưới thời kỳ nhà Nguyễn đã có vai trò quan trọng trong việc chuẩn bị và phát triển nền âm nhạc cung đình cho các triều đại sau này. Loại hình âm nhạc này đã trở nên hệ thống, phong phú với hàng trăm nhạc chương và lời ca sử dụng chữ Hán.

Được tôn vinh là quốc nhạc, Nhã Nhạc cung đình Huế chỉ được biểu diễn trong những dịp lễ trọng đại như Lễ tế trời ở Đàn Nam Giao, Tế Xã Tắc, lễ mừng đăng quang, lễ mừng thọ vua và các sự kiện lớn khác. Bên cạnh đó, Nhã Nhạc thời này được gọi với cái tên Nhã Nhạc cung đình Huế là bởi vì triều đại này đã đóng đô ở Huế suốt gần 150 năm.

Mặc cho sự phát triển mạnh mẽ dưới thời triều Nguyễn, Nhã Nhạc cung đình Huế đã từng bị đe dọa mất vị trí một cách nghiêm trọng khi các loại nhạc cụ và âm nhạc mới từ phương Tây xuất hiện cùng với những biến cố lịch sử khi triều đại phong kiến cuối cùng của nước ta chính thức sụp đổ vào năm 1945. Thế nhưng trải qua nhiều năm tháng cùng với bao nhiêu thăng trầm, Nhã Nhạc cung đình Huế vẫn ở đó, vẫn vẹn nguyên những gì đặc sắc, nhã nhặn và cung cách nhất từ những ngày đầu tiên.

Như vậy, Nhã nhạc Cung Đình Huế là một sự kế thừa và phát triển qua các triều đại phong kiến Việt Nam. Theo đánh giá của UNESCO, “trong các thể loại nhạc cổ truyền ở Việt Nam, chỉ có Nhã nhạc đạt tới tầm vóc quốc gia”. “Nhã nhạc đã được phát triển từ thế kỷ XIII  ở Việt Nam đến thời nhà Nguyễn thì Nhã nhạc Cung đình Huế đạt độ chín muồi và hoàn chỉnh nhất”.

3. Giá trị nghệ thuật to lớn của Nhã Nhạc cung đình Huế

3.1 Giá trị của Nhã Nhạc cung đình Huế đến từ cấu trúc nhạc chương

Hầu hết những nhạc chương của Nhã Nhạc đều do Bộ Lễ biên soạn. Tùy theo tính chất khác nhau của những buổi lễ mà nhạc chương cũng sẽ khác nhau. Ví dụ như lễ tế Giao sẽ có 10 nhạc chương và mang chữ Thành, cốt thể hiện sự thành công.

Trong khi đó, lễ Tế Xã tắc sẽ có 7 nhạc chương mang chữ Phong với ngụ ý cầu mong được mùa. Tế Miếu có 9 nhạc chương, mang chữ Hòa mong được hòa hợp. Tế Lịch Đại Đế vương có 6 nhạc chương, mang chữ Văn cốt thể hiện trí tuệ. Vào dịp Lễ Đại triều sẽ dùng 5 bài mang chữ Bình ngụ ý hòa bình. Lễ Vạn thọ dùng 7 bài mang chữ Thọ với ý nghĩa trường tồn và Lễ Đại yến dùng 5 bài mang chữ Phúc để thể hiện phúc lành.

Trong giai đoạn đầu của thời vua Gia Long, triều đình đã kế thừa hình thức và cấu trúc Nhã Nhạc trước đó với Giao nhạc, Miếu nhạc, Ngũ tự nhạc, Đài triều nhạc và Bộ Lễ bổ sung thêm các loại thể nhạc khác như Huyền Nhạc, Ty Trúc Tế Nhạc, Ty Chung, Ty Khánh và Ty Cổ, cốt để phù hợp với từng cuộc lễ của triều đình mới.

3.2 Tổ chức nhạc khí

Theo quy định, Nhã Nhạc có 6 loại ban nhạc, gồm Nhã nhạc, Nhạc huyền (bộ nhạc treo), Đại nhạc (Cổ xúy đại nhạc), Tiểu nhạc (ti trúc tế nhạc), Ty chung và Ty khánh (dàn nhạc chuông và khánh đá) cùng Quân nhạc. Có không dưới 30 chủng loại nhạc khhí với số lượng hàng trăm như trống bản, cái phách, cái sáo, đàn huyền tử, đàn nhị, đàn tì bà, chùm thanh la bằng đồng 3 chiếc, v.v.

——————————————————————————————————–

Đoàn Thị Ninh Giang

MSV: 21051380

Lớp: QH-2021-E KTPT CLC 4

Mã học phần: INE3104 7